O‘zbekiston ko‘chmas mulk bozori jadal rivojlanmoqda. Biroq bu o‘sish bilan birga ayrim vijdonsiz quruvchilarning yangi sxemalari ham paydo bo‘lmoqda. Eng ko‘p uchraydigan muammo — yashirin jarimalar bo‘lib, ular shartnoma imzolangandan keyin xaridorga “taqiladi”. Dastlab bu summalar arzimasdek tuyuladi, ammo butun turar-joy majmuasi miqyosida bu millionlab so‘mlik noqonuniy foyda demakdir.

Yashirin jarimalarning mohiyati nimada?

Xaridor quruvchi bilan shartnoma tuzadi, boshlang‘ich to‘lovni amalga oshiradi va oyma-oy to‘lovlarni to‘lay boshlaydi. Ammo oradan biroz vaqt o‘tib, eng kichik kechikish uchun ham jarima hisoblanayotgani ma’lum bo‘ladi. Eng yomoni, bu jarimalar ko‘pincha qonunda belgilangan me’yordan ancha yuqori bo‘ladi.

Odatda bunday jarimalar shartnomada mayda shrift bilan yoki noaniq iboralar orqali yoziladi. Natijada xaridor “tuzoqqa tushadi”: kech bo‘lgani uchun voz kecha olmaydi, to‘lashga esa majbur bo‘ladi — aks holda, quruvchi shartnomani bekor qilish yoki kvartirani topshirmaslik bilan tahdid qiladi.

Bu nima uchun noqonuniy?

Qonunga ko‘ra, quruvchi “Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun yoki Fuqarolik kodeksida ko‘rsatilmagan jarimalarni belgilash huquqiga ega emas. Ammo amalda ayrim kompaniyalar bu cheklovni aylanib o‘tish yo‘lini topishgan.

Masalan, ular shartnomaga “to‘lov kechikkan taqdirda zararlarni qoplash” degan bandni kiritadi, lekin aniq miqdorni ko‘rsatmaydi. Shu orqali istalgan summani talab qilish imkoniga ega bo‘lishadi.

Aslida bunday shartlar qonunbuzarlik hisoblanadi. Ammo sud orqali isbotlash qiyin: ko‘pchilik xaridorlarda bunga vaqt ham, mablag‘ ham yetarli emas.

Bu holat fuqarolar va bozorga qanday ta’sir qiladi?

Birinchi qarashda bu o‘nlab yoki yuz minglab so‘mlik jarimalardek tuyuladi. Ammo kvartira uchun pul yig‘ayotgan oila uchun bu katta yuk.

Natijada uchta muammo yuzaga keladi:

  1. Odamlar ortiqcha to‘laydi. Uy narxi reklamada ko‘rsatilganidan yuqori chiqadi.
  2. Quruvchilarga ishonch kamayadi. Xaridorlar yangi shartnoma tuzishdan cho‘chiy boshlaydi.
  3. Bozor shaffofligini yo‘qotadi. Halol kompaniyalar vijdonsiz raqobatchilar tufayli zarar ko‘radi.

Toshkentda 2022–2023-yillarda bir necha qurilish kompaniyalari “yashirin jarimalar” mojarosi markazida qolgan. Bir xaridorga atigi uch oy kechikkan to‘lov uchun 15 million so‘m “penya” hisoblangan, garchi qonun bo‘yicha bu bir necha yuz ming so‘mdan oshmasligi kerak edi.

Yana bir holatda — Navoiyda quruvchi mijoz kvartira kalitini olishidan oldin uy narxining 5 foizi miqdorida “kompensatsiya” to‘lashni talab qilgan.

Bunday voqealar ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokama qilinmoqda, bu esa muammo qanchalik keng tarqalganini ko‘rsatadi.

Kvartira xarid qilayotganda o‘zingizni qanday himoya qilish mumkin

Yashirin jarimalarga uchramaslik uchun xaridor avvaldan shartnoma va quruvchini sinchiklab tanlashi kerak.

Bitim tuzishdan oldin e’tibor qaratish lozim bo‘lgan jihatlar:

  • shartnomani oxirigacha o‘qing, hatto matn odatiy tuyulsa ham;
  • “kompensatsiya”, “penya” kabi iboralarga e’tibor bering va miqdorini aniqlang;
  • shartnomaning notarius tomonidan tasdiqlangan nusxasini oldindan oling va yuristga ko‘rsating;
  • kompaniya obro‘sini ochiq manbalar va mijozlar fikrlari orqali tekshiring;
  • barcha to‘lovlarni rasmiy yo‘l bilan, bank orqali amalga oshiring — naqd pulda emas.

Bozor kelajagi qanday bo‘ladi?

Hokimiyat allaqachon ulushli qurilish shartnomalarida jarimalarni nazorat qilishni kuchaytirish masalasini muhokama qilmoqda. Yaqqol choralar sifatida shartnomalarni davlat platformalari orqali raqamli ro‘yxatdan o‘tkazish taklif etilmoqda.

Agar bunday tizim joriy etilsa, xaridorlar yanada ko‘proq himoyaga ega bo‘ladi, bozor esa shaffoflashadi. Ammo hozircha mas’uliyat asosan fuqarolarning o‘zida — diqqat va hujjatlarni tekshirish eng ishonchli himoya vositasi bo‘lib qolmoqda.

Uy xaridi odamga barqarorlik olib kelishi kerak, yashirin muammolar emas. Qanchalik ko‘p odamlar noqonuniy jarimalar haqida xabardor bo‘lsa, quruvchilar uchun bunday sxemalarni qo‘llash shunchalik qiyinlashadi.