O‘zbekistonda soliqlar

O‘zbekiston hududida faoliyat yurituvchi fuqarolar va tijorat kompaniyalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita soliqlarni to‘liq hajmda hamda o‘z vaqtida to‘lashi shart. Ushbu majburiyatni bajarmaslik ma’muriy javobgarlikka sabab bo‘ladi. Fuqarolar uchun jarimalar unchalik katta bo‘lmasa-da, yuridik shaxslar va tadbirkorlar uchun sanksiyalar ancha jiddiydir. Shu bois qonun talablarini buzmaslik uchun ularni yaxshi bilish zarur.

Quyida mamlakatda amal qilayotgan asosiy soliqlar va 2024-yil uchun dolzarb foiz stavkalari haqida ma’lumot beramiz.

Soliqdan ozod etilganlar

Soliq to‘lovchilar – jismoniy va yuridik shaxslar to‘liq ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida belgilangan. Har bir soliq turi bo‘yicha alohida imtiyozli toifalar mavjud. Masalan, daromad solig‘idan (JShDS) daromadi va shaxsiy mulki bo‘lmagan shaxslar ozod etilgan. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan (QQS) esa qishloq xo‘jaligi korxonalari (agar ular Soliq kodeksida belgilangan talablarga javob bersa) nol stavkada ozod qilinadi.

O‘zbekistonning soliq siyosati adolatli va tabaqalashtirilgan soliq tizimini yaratishga qaratilgan. Soliq imtiyozlari va preferensiyalar aynan ularga ehtiyoji bor bo‘lgan jismoniy shaxslar va biznes subyektlariga taqdim etiladi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS): asosiy jihatlar

QQS – qo‘shilgan qiymat solig‘i asosiy 12% stavkada undiriladi. U bilvosita soliqlarga kiradi, chunki ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmat narxiga qo‘shiladi. Natijada, mahsulot yoki xizmatni xarid qilgan iste’molchi QQS summasini ham to‘laydi.

QQS to‘lovchilari quyidagilar hisoblanadi:

• Yuridik shaxslar;
• Yakka tartibdagi tadbirkorlar;
• O‘zbekistonga import tovarlarini olib kirayotgan fuqarolar.

Tijorat korxonalari va yakka tartibdagi tadbirkorlar QQS bilan yoki QQSsiz ishlashi mumkin. Agar tadbirkor yoki yuridik shaxsning yillik daromad aylanmasi belgilangan limitga yetsa, u QQS to‘lovchisi sifatida majburiy ro‘yxatdan o‘tishi kerak. Ushbu limit har yili qayta ko‘rib chiqiladi.

QQS bo‘yicha soliqqa tortiladigan barcha operatsiyalar buxgalteriya va soliq hisobotida majburiy ravishda qayd etiladi. Ushbu ma’lumotlar asosida yakuniy hisobot deklaratsiyasi shakllantiriladi. Hisobot davri esa kalendar oyi hisoblanadi.

Amaldagi qonunchilik ayrim tovarlarni ishlab chiqarish yoki sotish holatida QQS bo‘yicha imtiyozlar taqdim etilishini nazarda tutadi. Masalan, ilgari tibbiyot va veterinariya mahsulotlari nol stavkada soliq solinadigan tovarlar qatoriga kiritilgan edi. Biroq, 2024-yildan boshlab ushbu imtiyoz bekor qilindi. Endilikda dori-darmonlar, veterinariya va tibbiy xizmatlar 12% QQS stavkasi bo‘yicha soliqqa tortiladi.

Daromad solig‘i

Daromad solig‘i tijorat asosida faoliyat yurituvchi barcha yuridik shaxslar tomonidan to‘lanadi. Sof foyda – soliq summasini hisoblash uchun asosiy soliq solinadigan baza hisoblanadi. Soliq stavkasi 0% dan 20% gacha belgilangan. Ko‘pgina kompaniyalar sof foydasining 15% ini soliq sifatida to‘laydi. Sof foyda esa umumiy daromaddan barcha xarajatlarni ayirish orqali aniqlanadi.

Shuningdek, kompaniyalar soliq solinadigan bazani kamaytirish imkoniyatiga ega. Bu qonuniy asosda kapital investitsiyalar, modernizatsiya va innovatsion rivojlanishga yo‘naltirilgan mablag‘lar mavjud bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin.

Foyda solig‘i haqida muhim ma’lumotlar:

• U avans to‘lovlari asosida to‘lanishi mumkin. 2024-yilda ushbu majburiyat 2023-yil yakunlariga ko‘ra 10 milliard so‘mdan ortiq daromad qilgan kompaniyalarga tatbiq etiladi. Xuddi shu majburiyat yil davomida ushbu limitdan oshgan yuridik shaxslarga ham qo‘llanadi.
• Qolgan barcha tashkilotlar soliqni faqat sof foyda olingandan keyin to‘lash imkoniyatiga ega.
• Hisobot davri – chorak. Deklaratsiya hisobot choragi tugaganidan keyin 20 kalendar kun ichida topshirilishi shart.
• Yillik foyda solig‘i deklaratsiyasi esa keyingi yilning 1-martigacha taqdim etiladi.

Oborot solig‘i

Oborot solig‘i – bu kichik biznes subyektlari uchun mo‘ljallangan soliq tizimi bo‘lib, ularga QQS va foyda solig‘ini to‘lamaslik huquqini berib, faqat bitta – aylana solig‘ini to‘lash imkonini yaratadi.

Kimlar oborot solig‘i tizimidan foydalanishi mumkin?

• Yillik oborot belgilangan 1 milliard so‘m limitidan oshmagan kompaniyalar;
• Yillik oborot 100 million so‘mdan yuqori, ammo 1 milliard so‘mdan oshmagan yakka tartibdagi tadbirkorlar.

Oborot solig‘i har chorakda hisoblanadi. Hisobot chorak tugaganidan keyin 15-kun ichida soliq hisobotini topshirish talab etiladi. Yillik hisobot esa 15-fevralgacha taqdim etiladi.

• Asosiy soliq stavkasi – 4%.
• Soliq bazasi – muayyan vaqt ichida olingan umumiy daromad.

Yer qa’ridan foydalanganlik solig‘i

Yer qa’ridan foydalanganlik solig‘i – bu yer osti boyliklarini qazib olish va ulardan foydalanish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalarga solinadigan soliqdir.

• Soliq bazasi – qazib olinadigan yoki foydalaniladigan yer osti boyliklari hajmi.
• Har bir tabiiy resurs turi va faoliyat yo‘nalishiga qarab differensial soliq stavkalari mavjud.
• Ushbu soliq stavkalari va hisob-kitob tartibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan taqdim etiladi.

Resurs qazib olish bo‘yicha maxsus renta solig’i

Bu soliq qazib olish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan va o‘ziga tegishli yer uchastkalarida qazib olish faoliyatini amalga oshiruvchi kompaniyalarga tatbiq etiladi.

Soliq bazasi – qazib olingan resurslarni sotishdan olingan daromad.

Kompaniyalar uchun mulk va yer soliği

Mulk solig‘ini balansida mol-mulk qayd etilgan barcha yuridik shaxslar to‘laydi. Bunga asosiy vositalar, jumladan, binolar va inshootlar kiradi. Asosiy stavka – yiliga 1,5%. Soliq yil oxiridagi balansda ko‘rsatilgan aktivlarning qoldiq qiymatiga hisoblanadi.

2024-yilda ko‘chmas mulkning bazaviy qiymati qayta ko‘rib chiqildi. Unga ko‘ra, hisob-kitob quyidagi minimal chegaralar asosida amalga oshiriladi:

• Toshkentda – kamida 3 mln so‘m;
• Nukus va viloyat markazlarida – kamida 2 mln so‘m;
• Boshqa shahar va qishloqlarda – kamida 1,2 mln so‘m.

Soliq deklaratsiyasini topshirish – yiliga 1 marta amalga oshiriladi. Hujjatni hisobot yili tugaganidan keyingi yilning 1-martigacha topshirish lozim. Oldindan to‘lov tizimi qo‘llaniladi. Agar subyekt aylanmadan soliq to‘lovchi bo‘lsa, u holda mulk solig‘ini har chorakda, ya’ni ¼ qismda to‘laydi. Boshqa hollarda esa oyma-oy to‘lov tizimi qo‘llanadi, ya’ni 1/12 qismda.

Yer solig‘i har yili to‘lanadi. Yuridik shaxslar belgilangan stavkalar asosida soliq bazasini mustaqil ravishda hisoblab chiqadi. Hisob-kitobning asosiy parametrlari – yer uchastkasining umumiy maydoni, bir kvadrat metr yerning qiymati va tegishli uchastkaga qo‘llaniladigan tarif.

Kompaniyalar hisob-kitobni joriy yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra amalga oshirishi shart. Hisobot doimo hududiy tamoyil asosida taqdim etiladi, ya’ni yer uchastkasi joylashgan hududga tegishli soliq inspeksiyasiga topshiriladi.

Agar yer qishloq xo‘jaligi toifasiga kirmasa, hisobot 20-yanvargacha taqdim etilishi lozim. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yer uchastkalari mavjud bo‘lsa, u holda yer egasi 1-fevralgacha hisobot topshirish huquqiga ega.

Har bir aholi punkti va yer uchastkasi uchun ularning amaliy maqomiga qarab alohida soliq stavkalari belgilangan. To‘liq stavkalar ro‘yxati Soliq kodeksining 429-moddasida keltirilgan. 2024 yilda ko‘plab stavkalar qayta ko‘rib chiqilgan.

Hisobotni topshirish muddati – joriy yilning 1-martigacha. To‘lov avans tizimi bo‘yicha amalga oshiriladi. Avans miqdori tanlangan soliq tizimiga bog‘liq. Agar kompaniya aylanmadan soliq to‘lasa, unda to‘lov yillik hisob-kitobning ¼ qismini tashkil etadi. Boshqa barcha subyektlar esa mulk solig‘ining 1/12 qismini to‘lashga majbur.

Choraklik avans to‘lovlari joriy chorakning uchinchi oyining 20-sanasigacha amalga oshirilishi kerak. Oylik to‘lov tizimi esa har oyning 10-sanasigacha to‘lovni amalga oshirish majburiyatini yuklaydi.

Aksiz solig‘i

Aksiz solig‘ining to‘lanishi bilvosita soliqqa tortish tizimi hisoblanadi, chunki uni amalda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchi to‘laydi. Aksiz stavkalari bojxona qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida aksiz solig‘iga tortiladigan mahsulotlardan foydalanadigan kompaniyalar ushbu soliqni to‘lashdan ozod etilishi mumkin.

2024 yilning yangiliklaridan biri shakar va boshqa ta’m beruvchi qo‘shimchalar saqlovchi gazlangan ichimliklarga aksiz solig‘ining joriy etilishi bo‘ldi. Bunday ichimliklarning har bir litri uchun aksiz miqdori 500 so‘mni tashkil etadi. Energetik ichimliklar sotilishi holatida esa aksiz solig‘i 1 litr uchun 2 000 so‘m etib belgilangan.

Shuningdek, 2024 yilda barcha aksiz soliq stavkalari sezilarli darajada oshirildi. O‘rtacha oshish miqdori 12%ni tashkil etadi. Biroq, import qilingan alkogol mahsulotlari bundan mustasno bo‘lib, ular uchun stavkani deyarli 5%ga pasaytirish rejalashtirilgan.

Har oylik hisobot. Hisobot davridan keyingi oyning 10-sanasigacha taqdim etilishi lozim. Shu muddat ichida hisoblangan soliq summasi ham to‘lanishi shart.

Ijtimoiy soliq

Bu soliqni asosan ish beruvchilar to‘laydi. Ular quyidagilar bo‘lishi mumkin, yuridik shaxslar, byudjet tashkilotlari, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan norezidentlar, tadbirkorlar va o‘zini o‘zi band qilgan shaxslar.

Ijtimoiy soliqni to‘lash majburiyati yuklatilgan subyektlarning to‘liq ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 408-moddasi bilan tasdiqlangan.

Soliq stavkalari soliq to‘lovchining yuridik maqomiga bog‘liq:

• Xususiy mulkchilikdagi yuridik shaxslar, shu jumladan norezidentlar uchun – 12%.
• Byudjet tashkilotlari uchun – 25%.
• Shtatida nogironligi bo‘lgan shaxslar ishlayotgan ish beruvchilar uchun – 4,7%.

Soliqni hisoblash asosini ish beruvchining bevosita ish haqi hisob-kitobi bilan bog‘liq xarajatlari tashkil etadi. Aslida, bu xodimga hisoblangan ish haqi miqdoridir.

Hisobot har oyda – hisobot davridan keyingi oyning 15-sanasiga qadar taqdim etiladi. Shuningdek, yillik hisobot shakli ham mavjud bo‘lib, u nazorat organiga hisobot yilidan keyingi yilning 15-fevraligacha taqdim etilishi lozim
JShDS
JShDS (jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i) deb ham ataluvchi daromad solig‘i barcha ish haqi oluvchi jismoniy shaxslar tomonidan to‘lanadi. Shunday qilib, JShDS hisoblash uchun asosiy soliq bazasi O‘zbekiston fuqarosining ish haqi hisoblanadi. Bundan tashqari, davlat rezidentlari va norezidentlari oladigan boshqa daromadlar ham soliqqa tortiladi.

JShDSning bazaviy stavkalari:

• 12% – asosiy stavka, jumladan ish haqi uchun ham qo‘llaniladi.
• 5% – dividend stavkasi, depozit daromadlari va shunga o‘xshash boshqa to‘lovlarga nisbatan qo‘llaniladi.

Jismoniy shaxslarning soliqqa tortiladigan daromadlari mavjud. Masalan, ko‘chmas mulkni ijaraga berishdan olingan daromad, pul sovg‘alari, turli to‘lovlar va boshqalar soliqqa tortiladi. Shu bilan birga, soliq olinmaydigan daromadlar ro‘yxati ham mavjud. Bu masala O‘zbekiston Soliq kodeksining 378-moddasida batafsil tartibga solingan.

Bundan tashqari, Soliq kodeksi bo‘yicha ayrim shaxslar uchun imtiyozlar belgilangan. Ular JShDS to‘lashdan ozod qilinishi yoki ba’zi hollarda to‘langan soliqning bir qismini qaytarib olishi mumkin.

Ko‘p hollarda JShDS bo‘yicha soliq agenti ish beruvchi hisoblanadi (ish haqi hisoblanganda). Dividendlar bo‘yicha esa soliq agenti sifatida bank yoki boshqa moliya tashkiloti ishtirok etadi.

Qonunchilik soliq agentlarini o‘z vaqtida soliqni ushlab qolish va to‘lash majburiyatini yuklaydi. Agar agent o‘z majburiyatlarini bajarmasa, u to‘lanmagan soliq summasini mustaqil ravishda qoplashi shart.